Uznanie za zmarłego to instytucja prawna, która jest stosowana w przypadku zaginięcia osoby fizycznej po określonego przepisami prawa upływu czasu od jej zaginięcia. Jest to swego rodzaju fikcja prawna mającą usunąć niepewność śmierci osoby zaginionej, której śmierci jeszcze nie stwierdzono, poprzez przyjęcie założenia, że dana osoba zaginiona zmarła.
Podstawową przesłanką uznania za zmarłego jest zaginięcie osoby czyli zaistnienie zdarzenia, uniemożliwiającego ustalenie miejsca pobytu osoby fizycznej.
Zaginiony może być uznany za zmarłego, jeżeli upłynęło lat 10 od końca roku kalendarzowego, w którym według istniejących wiadomości jeszcze żył; jednakże gdyby w chwili uznania za zmarłego zaginiony ukończył lat 70, wystarcza upływ lat 5. Uznanie za zmarłego może zostać nastąpić również po dłuższym terminie – osoba zaginiona może zostać uznana za zmarłą nie wcześniej niż przed końcem roku kalendarzowego, w którym ukończyłaby 23 lata.
Kodeks cywilny przewiduje także, że w sytuacji zaginięcia w związku z katastrofą statku, okrętu itp. którym podróżował zaginiony, termin zostaje skrócony do sześć miesięcy od momentu zdarzenia. Jeśli nie ma możliwości pewnego stwierdzenia katastrofy wyznaczony termin sześć miesięcy rozpoczyna swój bieg z upływem roku od dnia, w którym statek miał przybyć do portu przeznaczenia, natomiast jeśli port przeznaczenia nie był wyznaczony, termin wynosi również sześć miesięcy, ale jest liczony od ostatniej wiadomości o statku.
Warunkiem uznania osoby za zmarłą jest złożenie wniosku oraz przeprowadzenie postępowania sądowego, w wyniku którego sąd wydaje postanowienie o uznaniu za zmarłego.
Uznanie za zmarłego nie następuje z mocy prawa w wyniku upływu narzuconych przez prawo terminów.
Z wnioskiem może wystąpić każdy kto ma interes prawny w uzyskaniu takiego postanowienia, np. krewni, powinowaci, ale także np. spadkobierca.
Wniosek o uznanie za zmarłego należy złożyć do sądu rejonowego właściwego dla ostatniego miejsca zamieszkania zaginionego. W przypadku braku miejsca zamieszkania o wyborze sądu decyduje ostatnie znane miejsce pobytu, a gdy nawet ono nie jest znane właściwym do rozpatrzenia sprawy będzie sąd rejonowy dla m. st. Warszawy.
Jeżeli wskutek tego samego zdarzenia zginęła większa liczba osób, Sąd Najwyższy na wniosek Ministra Sprawiedliwości, może wyznaczyć jeden sąd jako wyłącznie właściwy do rozpoznania spraw będących w związku z tym zdarzeniem.
Wniosek można zgłosić nie wcześniej niż rok przed końcem terminu, po upływie którego dana osoba może zostać uznana za zmarłego. Gdy jednak uznanie za zmarłego może nastąpić po upływie roku lub krótszego niż rok terminu od zdarzenia, które uzasadnia prawdopodobieństwo śmierci zaginionego, wniosek o uznanie za zmarłego można zgłosić dopiero po upływie terminu.
Co powinien zawierać wniosek?
We wniosku należy zawrzeć wszystkie dane konieczne dla wniosku o wszczęcie postępowania takie jak wskazanie sądu, do którego jest kierowanym, imiona, nazwiska oraz adres i podpis wnioskodawcy, oznaczenie rodzaju pisma (wniosek), dane dotyczące osoby zaginionego (imię, nazwisko i wiek zaginionego, imiona jego rodziców oraz nazwisko rodowe matki oraz informacja o ostatnim znanym miejscu zamieszkania i pobytu zaginionego), oraz istotne okoliczności, które mogą przyczynić się do wykrycia zaginionego.
Jeżeli według treści wniosku istnieją przesłanki do uznania zaginionego za zmarłego, Sąd zarządzi ogłoszenie o wszczęciu postępowania. Ogłoszenie jest umieszczone w piśmie poczytnym na całym obszarze Państwa i podaje publicznie do wiadomości w miejscu ostatniego zamieszkania zaginionego w sposób na tym obszarze przyjęty. W wyniku postępowania sąd wydaje postanowienie o uznaniu za zmarłego, w którym zawarte jest oznaczenie domniemanego momentu śmierci, który uznany został za najbardziej prawdopodobny ze względu na okoliczności, a w braku takich okoliczności przyjmuje się, że momentem śmierci był dzień po upływie terminu. Na podstawie orzeczenia wydanego przez sąd urząd stanu cywilnego sporządza akt zgonu zaginionego.
