Instytucja separacji została wprowadzona do prawa rodzinnego stosunkowo niedawno – zgodnie ustawą z dnia 21 maja 1999 r. o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 52, poz. 532).
W odróżnieniu od rozwodu, do orzeczenia separacji wystarczy zupełny rozkład pożycia małżeńskiego, a nie również trwały. W praktyce małżonkowie pozostający w separacji nadal tworzą związek małżeński, a tym samym nie mogą wstąpić w inny związek małżeński jak po prawomocnym rozwiązaniu związku małżeńskiego przez rozwód.
Jeżeli jeden z małżonków żąda przed sądem orzeczenia separacji, a drugi orzeczenia rozwodu i żądanie to jest uzasadnione – sąd orzeka rozwód. Jednak orzeczenie rozwodu nie jest dopuszczalne, jeżeli miałoby wskutek rozwodu ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci lub orzeczenie rozwodu byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Wówczas sąd orzeknie separację – oczywiście pod warunkiem, że żądanie jej orzeczenia jest uzasadnione, w szczególności po ustaleniu, że pomiędzy małżonkami nastąpił zupełny rozkład pożycia.
Przy orzekaniu separacji sąd orzeka o tym czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia (chyba, że małżonkowie złożą zgodny wniosek o orzeczenie separacji wówczas występują skutki takie, jak gdyby żaden z nich nie ponosił winy), ponadto sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem, obowiązku alimentacyjnym wobec dziecka, o sposobie korzystania ze wspólnie zajmowanego lokalu mieszkalnego, czy o obowiązku alimentacyjnym jednego małżonka wobec drugiego małżonka.
Rozkład pożycia małżeńskiego należy uznać za zupełny wówczas, kiedy między zostały zerwane wszystkie więzi, czyli duchowe, fizyczne i gospodarcze.
Do najważniejszych skutków orzeczenia separacji możemy zaliczyć:
Natomiast w przeciwieństwie do orzeczenia rozwodu, małżonek w separacji nie może powrócić do nazwiska, które nosił przed zawarciem małżeństwa.
